નોન-સેન્સ

'નોન-સેન્સ' સાહિત્ય કે સાહિત્યમાં 'નોન-સેન્સ' બહુ મજાનો વિષય છે. લોકો તેના પર ગંભીર સંશોધનો કરી નાખે છે. 'નોન-સેન્સ' એટલે એવું લખાણ કે જેનો સ્વાભાવિક રીતે કોઈ મતલબ ન હોય, તે અર્થ વગરનું હોય કે 'સેન્સ' વગરનું હોય. પરંતુ 'સેન્સ' વગરનું હોવું તે જ તેનો અર્થ અને તે જ તેનો મુખ્ય હેતુ! તેથી જ તે પહેલી નજરે વિચિત્ર લાગે છતાં આપણને હસાવી જાય, આશ્ચર્ય પમાડે અને ક્યારેક વિચારમાં મૂકી દે. અહી 'નોન-સેન્સ' શબ્દને પરંપરાગત રીતે અપમાન જનક કે હીણપતના અર્થમાં નથી લેવાનો.  ગીજુભાઈની વાર્તાઓ કે જોડકણા યાદ છે? લોક સાહિત્યમાં આવતા ગીતો કે ઉખાણા યાદ છે? એન્થની ગોન્સાલ્વેઝ યાદ છે...'અમર અકબર એન્થની'માં?

You see the whole country of the system is juxtapositioned by the haemoglobin in the atmosphere because you are a sophisticated rhetorician intoxicated by the exuberance of your own verbosity - Anthony Gonsalves (1977)

આ એન્થની નામના વિચારકનું 'મહાન વાક્ય' સંપૂર્ણપણે નોન-સેન્સ છે. ફિલ્મના એ સીનમાં આ ડાયલોગનો હેતુ 'નોન-સેન્સ' હોવાનો જ હતો. આવી વિચિત્રતાઓને કારણે એન્થની ભારતીય ફિલ્મના ઇતિહાસમાં અમર થઇ ગયો છે. આ ડાયલોગ સંપૂર્ણપણે સર્જનાત્મક ચીજ છે અને તેનો લેખક/લેખિકા જરૂર કલ્પનાશીલ હશે તેથી આને સાહિત્ય તો કહેવાય જ.

'નોન-સેન્સ'ની વ્યાખ્યા મેં એક પુસ્તક પરથી લીધી છે. The Tenth Rasa: An Anthology of Indian Nonsense edited by Michael Heyman, with Sumanyu Satpathy and Anushka Ravishankar (Penguin, 2007). માઈકલ હેમેન નામનો આ ભેજાગેપ માણસ એક બ્લોગ પણ લખે છે અને તેની પ્રોફાઈલમાં તેના બે શોખ વર્ણવે છે - તાકી રહેવું અને મધમાખીના ડંખ... બોલો! માઈકલે ભારતની ઘણી ભાષાઓમાં 'નોન-સેન્સ' સંબંધિત સાહિત્યનું સંપાદન આ પુસ્તકમાં કર્યું છે. પહેલી નજરે હળવી લગતી તેની શૈલી એક બહુ મહત્વની વાત કહી જાય છે. 'નોન-સેન્સ' એ આપના જીવનનો બહુ મહત્વનો ભાગ છે. જયારે 'સેન્સ' કામ કરવાનું બંધ કરે કે પછી 'સેન્સ' કે સમજણથી કંટાળો આવે ત્યારે 'નોન-સેન્સ' આપણને એક સારો વિકલ્પ પૂરો પડે છે. 'નોન-સેન્સ'માં મજા આવે છે અને આ મજા તે નોન-સેન્સ હોવાને લીધે જ છે. આ પુસ્તકના અમુક ભાગ વાંચતા પહેલા મેં ક્યારેય આ વિષયને ગંભીરતાથી નહિ લીધેલો.

માઈકલ તો સુકુમાર રે નામના પ્રખ્યાત બંગાળી બાળ-સાહિત્યકારને ટાંકીને કહે છે કે 'નોન-સેન્સ'એ ભારતીય કલાશાસ્ત્રનો દસમો રસ (ભાવ) છે. આ પ્રકારની અભિવ્યક્તિ ખાસ તો બાળ સાહિત્યમાં વધુ વખણાય છે. બાળકો કદાચ મોટેરા કરતા 'નોન-સેન્સ'ને સારી રીતે સમજી કરતા હશે કે મોટા થયા પછી આપણે એવો આગ્રહ કરતા થઇ જઈએ છીએ કે everything should make sense! ગીજુભાઈની વાર્તામાં કંઇક આ પ્રકારનું વાંચેલું યાદ છે કે... એક કાંટાની ટોચ પર ત્રણ ગામ, બે ગામ સાવ ખાલીને ત્રીજામાં કોઈ રહે જ નહિ. આ ગામમાં ત્રણ કુંભાર રહેવા આવ્યા, બે ઠુંઠાને ત્રીજાને હાથ જ નહિ. તેમને ત્રણ માટલી બનાવી, બે કાણીને ત્રીજાને તળિયું જ નહિ.... આ વાર્તાની એ જ મજા છે કે તેમાં કોઈ 'સેન્સ' જ નથી, કોઈ મતલબ જ નથી એટલે જ તે રસપ્રદ છે.

આ પોસ્ટ આજના દિવસને સમર્પિત છે. The fool's day - 1st April!