નગર ચરખો: જેન્ડર સ્ટીરીયોટાઈપનાં બીબાંની બહાર!

સ્ત્રી-પુરુષોના વર્તનમાં અમુક જ ફેરફારોને સહેલાઈથી તેમના શારીરિક ફેરફાર જોડે સાંકળી શકાય છે. પણ તેમના વર્તનમાં રહેલા બીજા ઘણા તફાવતો સામાજિક ભૂમિકા અને મોભામાંથી જન્મે છે. લિંગ(Sex)એ જૈવિક વર્ગીકરણ છે અને જેન્ડર (Gender)એ સામાજિક વર્ગીકરણ છે. જૈવિક રીતે લિંગભેદ હોવો એક બાબત છે અને તેના લીધે સામાજિક ભૂમિકામાં ફરક પડવો તે બીજી બાબત છે. જેમકે, 'છોટા ભીમ'ના એનીમેશનમાં છોટા ભીમ એ બહાદુર છોકરો છે જે લાડુમાંથી શક્તિ મેળવીને ગુનેગારોને ધૂળ ચાટતા કરે છે. જ્યારે છોટા ભીમની મિત્ર ચુટકી એ નાજુક-નમણી છોકરી છે જે લાલી-લીપ્સ્ટીક સાથે જ જોવા મળે છે. આને 'જેન્ડર સ્ટીરીયોટાઈપ' કહેવાય. બાળકોને એ સંદેશો જાય છે કે છોકરીનું કામ શણગાર કરીને ફરવાનું છે. આખી વાત બે ડગલાં આગળ લઇ જઈએ તો છોકરીએ પોતે 'ઉગારવા માટે' એક મજબૂત ભીમ શોધવાનો હોય છે. 

સ્ટીરીયોટાઈપની તકલીફ એ હોય છે કે તે બધા પ્રકારની વિવિધતા કે અલગ પડવાની શક્યતાને શૂન્ય કરી નાખે છે. કોઈ પણ પ્રકારના સ્ટીરીયોટાઈપને ખાળવા પહેલા તો એ જાણવું જરૂરી હોય છે કે આ સ્ટીરીયોટાઈપ છે. જેમ કે, સફેદ હંસ એક સ્ટીરીયોટાઈપ છે. જ્યારે કાળા હંસ જોવા મળે છે ત્યારે લોકો ભોંઠા પડે છે. હંસ તો સફેદ જ હોવા જોઈએ એવો આગ્રહ ન કરી શકાય. સફેદ હંસની થીયરી સાચી સાબિત કરવાની લાહ્યમાં કાળા હંસોનું ગળું ન ઘોંટી શકાય. દેશ કે સમાજને કાળા અને સફેદ હંસ એમ બંનેની જરૂર હોય છે. કાળા હંસો ઘણીવાર પોતાના અલગ ચીલા ચાતરતા હોય છે અને અલગ ચાતરેલા ચીલાથી જ સમાજ કે દેશ સમૃદ્ધ બને છે. સમાજે ઉભી કરેલી બીબાંઢાળ ભૂમિકાઓની સરહદો ઓળંગીને જ જે-તે વ્યક્તિ સ્વતંત્ર કે સ્વાવલંબી બની શકે છે અને સમાજને નવી સમજણો પાછી આપી શકે છે. માનવ વિકાસ કે ઉત્ક્રાંતિનો પાયો સરહદો ઓળંગવામાં છે, આ સરહદો ખડકવામાં કે સરહદોને જડ  રીતે વળગી રહેવામાં નહિ. 

ઘર-સમાજ ઉપરાંત શિક્ષકો અને સ્કૂલો પણ જેન્ડર સ્ટીરીયોટાઈપને મજબૂત કરવામાં આડકતરી કે સીધી મદદ કરતા હોય છે. છોકરાઓએ નાટકમાં ભાગ લેવાનો અને છોકરીઓએ ગરબામાં. શિક્ષકો કોઈ ઓજાર કે યંત્રનું કામકાજ છોકરાઓને સમજાવતા દેખાય અને ઘરગથ્થું કામ માટે છોકરીઓને યાદ કરવામાં આવે. ઘણીવાર પાઠ્યપુસ્તકોમાં રમેશ તેના મિત્રો જોડે રમતો દેખાય અને રમીલા તેની માતાને ઘરકામમાં મદદ કરતી દેખાય. રમીલા નાનાભાઈને રમાડે (એટલેકે ધ્યાન રાખે) અને રમેશ દાદીમાં પાસેથી વાર્તા સાંભળે. શિક્ષકોની અભ્યાસમાં છોકરા-છોકરીઓ પાસેથી અપેક્ષાઓ અલગ અલગ હોય. સૌથી ગંભીર સ્ટીરીયોટાઈપ છે કે કોઈ પ્રશ્નને હલ છોકરાઓ તર્કશક્તિનો ઉપયોગ કરે અને છોકરીઓ આત્મસૂઝનો. ખરેખર? જાણકાર શિક્ષણવિદો આવું માનતા નથી. શું તર્કશક્તિ પર કોઈ એક લિંગ-જાતિની વ્યક્તિનો અધિકાર હોઈ શકે? કદાચ મોટાભાગના શિક્ષકોને ખબર નહિ હોય કે તેઓ છોકરી-છોકરાની જોડે અલગ અલગ વર્તન કરીને તેમના મગજમાં રહેલી ગ્રંથીઓને દ્રઢ કરી રહ્યા છે અને તેમને અમુક બીબાંમાં ઢાળી રહ્યા છે. શિક્ષક અને માં-બાપ તરીકેને પહેલી જવાબદારી એ છે કે છોકરી હોય કે છોકરો તેમના માટે સરખી તકો ઉભી કરાવી. તેમની શક્તિઓને પીછાણવી અને તેમને પોતાની મર્યાદાઓની પેલે પાર જતા શીખવાડવું. 

સમાનતાનો એક સાદો અર્થ થાય છે કે કોઈ બે સમૂહો સાથે સમાન વર્તન અને તેમને સામાન તકો મળે. સમાન હક તે જૂની વાત છે, એકવીસમી સદીનું સૂત્ર છે સમાન તક. નર હવે હથિયાર લઈને અસ્તિત્વની લડાઈ લડવા કે જંગલી પ્રાણી મારી લાવવા જતો નથી. માદા હવે પ્રજનન કે બાળ-સંભાળ માટેનું સાધન માત્ર નથી. નર-માદા હવે પુરુષ-સ્ત્રી બનીને સમાજના કોઈ પણ વર્ગમાં બંને સાથે ઘર ચલાવે છે અને સાથે બાળકો ઉછેરે છે. સ્ત્રી-પુરુષ વચ્ચે રોજબરોજના કામકાજની વહેંચણી ચોક્કસ થઇ શકે પણ કોઈ પણ કામ કોઈ એક લિંગની વ્યક્તિ સાથે જોડાયેલું હોતું નથી. સ્ત્રીઓ જો શેરબજારમાં ટ્રેડિંગ કરતા શીખતી હોય તો પુરુષો રસોઈ કરતા શીખી જ શકે. આ માનવ-ઉત્ક્રાંતિની સાદી સમજ છે. પણ સાદી સમજણો સમજવી અઘરી હોય છે, નહિ! 

નવગુજરાત સમય, પાન નં 9, 28 ડીસેમ્બર (રવિવાર) 2014.

Today's article - outside the box of gender stereotypes!

Social stereotypes reduce the possibilities of having diversities in a society and perceive everyone in a homogeneous way. To resist stereotypes, it is important to know first that these are really the stereotypes. Unless you get to know some black swans, it is convenient to believe that swans could only be white. You can't kill all the black swans or paint them white to prove the white swan theory. The point is, we need both white and black swans for a vibrant society or nation.

Individuals who defy the stereotypical or conventional roles give back new understanding for social progress to their society. The very foundation of human evolution is in defying the conventional roles or boundaries and going beyond them.

Sex is a biological category whereas Gender is a social category. Behaviour of both genders is guided more by their social expectations and positions rather than the biological differences. Boys take part in a play and girls take part in a dance. Is it true that boys are more logical or rational and girls are more intuitive? It is a popular social stereotype. Many studies have found that cognitive abilities in both genders are more similar than different. It depends upon individuals whether they are more intuitive or more logical. But social expectations of behaving in a particular way starts reflecting in the classrooms. 

Teachers and parents play an important role in either deepening stereotypes or in defying them. They should understand strength of an individual student/kid and teach them how to go beyond their limitations. It is their prime responsibility to create equal opportunities instead of showing stereotypical barriers to children. Equal opportunities come first and then equal rights will follow - if we create a situation of equal opportunities, individuals will learn to fight for their own rights.

નગર ચરખો: સ્ત્રીઓને માણસમાંથી જણસ કોણ બનાવે છે?

સ્ત્રી-શરીરને આગળ ધરીને દુનિયાની બધી પેદાશો અને આડપેદાશો વેચવા કાઢવામાં આવે છે. શેવિંગક્રીમથી લઈને કાર સુધીના ધંધા માટે સ્ત્રી-શરીરને આગળ ધરવાની જરૂર પડે છે. 'ચીકની ચમેલી' અને 'શીલાકી જવાની' દ્વારા ફિલ્મો વેચવામાંઆવે છે. આ ફિલ્મો-ગીતોની સફળતા દ્વારા સ્ત્રી-શરીરની હલકી નુમાઈશને જાહેર રીતે સામાજિક-સાંસ્કૃતિક મંજૂરી મળે છે અને આ ગીતોના શબ્દો રોજબરોજની બોલચાલની ભાષામાં પ્રવેશે છે. અહીં બારીક વાત એ છે કે સ્ત્રી-શરીર કે માનવ-શરીરના પ્રદર્શન માત્ર સામે વાંધો નથી પણ એ સમજવું ઘટે કે આ પ્રદર્શન કોણ કરે છે, શા માટે કરે છે, કોણ, ક્યા હેતુથી કરાવે છે. આ પ્રદર્શન કરવાથી 'સ્ત્રી એટલે શરીર' કે ' સ્ત્રી એટલે ઉપભોગની વસ્તુ' - આ સરળીકરણ બહુ જડબેસલાક સ્થાપિત થઇ ગયું છે. આવી પરિસ્થિતિના લીધે તરુણો, નવયુવાનો અને પુરુષોને સ્ત્રીને શરીર ઉપરાંત એક વ્યક્તિ કે માણસ તરીકે જોવામાં તકલીફ પડે છે.  

'સ્ત્રી એટલે શરીર માત્ર' તેવી સામાજિક માન્યતાને લોકોના મગજમાં દ્રઢ કરવામાં જાહેર માધ્યમોમાં સ્ત્રીઓનું હલકું નિરૂપણ બહુ મોટો ભાગ ભજવે છે. સ્ત્રીનું વ્યક્તિત્વ તેની શારીરિક કે ભૌતિક સીમાઓથી ઊંચું હોય તો પણ તેને તેના શરીરને આધારે જ મૂલવવામાં આવે ત્યારે સમાજ પરિપક્વ હોવા અંગે શંકા જાગે. પણ સ્ત્રીને માણસમાંથી જણસ બનાવવાનો બહુ મોટો ઉદ્યોગ છે અને તેની પોષતો ગ્રાહકવાદ પણ રચાયો છે. જાહેર માધ્યમોમાં સ્ત્રીઓનું જે હલકું નિરૂપણ થાય છે તેનાથી કોઈ પણ પુરુષોને છેડતી કે બળાત્કાર કરવાનું લાઈસન્સ નથી મળી જતું. સ્ત્રીને 'માણસમાંથી જણસ' બનાવવાની પ્રક્રિયામાં પોતે કેવી રીતે ભાગ ભજવે છે આ પોતાની રીતે દરેક વ્યક્તિએ - પુરુષે તપાસી લેવું જોઈએ. 

સ્ત્રી જાત પર, ખાસ તો પત્નીના નામે ઉડાવાતી ખીલ્લી દ્વારા લૈંગિક ભેદભાવો બહુ અસરકારક રીતે ઊંડા થાય છે. કોઈને હીણા, નીચા કે નકામાં ચીતરવા હોય તો તેમની મજાક બનાવવી સહેલો અને અકસીર ઉપાય છે. મૂળ તો આ રીતે સ્ત્રીને કાબૂમાં રાખી શકાય છે. સ્ત્રીઓ પર થતી હિંસાનો 'બહાદુરી'થી મુકાબલો કરવા માટે સ્ત્રીઓના આવાગમન પર, તેમની નોકરી કરવા પર, તેમના કપડાં પર કે તેમને મોબાઈલ રાખવા સુધ્ધાં પર પ્રતિબંધો મૂકવામાં આવે છે. આ પ્રતિબંધોને સામાજિક મર્યાદા જેવા રુપકડાં નામોથી સજાવવામાં આવે છે. પોતાનું કહ્યું માનતી સ્ત્રીઓને દેવીનું બિરૂદ મળે છે અને સવારથી સાંજ રસોડામાં મજૂરી કરતી અને તૈયાર ભાણે ગરમ-ગરમ રોટલી પીરસતી સ્ત્રીને અન્નપુર્ણાનું બીરૂદ મળે છે. આવા બિરૂદો સ્ત્રીની સામાજિક મૂડી છે, જેનો ભાર વેંઢારીને તે જીવન પસાર કરે છે. પોતાના પર આટલું વીતી ચુકેલી સ્ત્રીઓની જૂની પેઢી, નવી પેઢી પાસે પણ પોતે જે રીતે પિતૃસત્તાક મૂલ્યોનું પાલન કર્યું તે પ્રમાણે જ તેનું પાલન થાય તેવી 'પરંપરા' જાળવી રાખવાનો આગ્રહ રાખે છે.

સ્ત્રી-શરીરના પ્રદર્શન અને તે દ્વારા પોષાતા ગ્રાહકવાદની વચ્ચે પોતાનાં સ્વતંત્ર વિચારો કે વ્યક્તિત્વની સાથે સુમેળ ધરાવતાં આત્મશક્તિસંપન્ન (empowered) પાત્રોની ભયંકર કમી આજકાલના ટીવી-મીડિયા-ફિલ્મમાં જોવા મળે છે. પિતૃસત્તાક વાતાવરણની મધ્યેથી ફૂટી નીકળતાં આત્મ-સત્તાક સ્ત્રી અને પુરુષ પાત્રોની ગંભીર અછત છે. અનુરાગ કશ્યપ, અભિષેક ચૌબે અને દીબાકર બેનર્જી જેવા જૂજ ફિલ્મકારોએ આત્મ-શક્તિસંપન્ન સ્ત્રી-પુરુષ પાત્રો વચ્ચે સર્જાતાં જાતીય સંબંધોના જોડતોડની વાત કરવાની શરૂઆત કરી છે. પણ સમગ્ર સમાજ પર ચીકની ચમેલી-પણાનો ભયંકર પ્રભાવ છે. વીજાતીય સંબંધોના મામલે પરિપક્વ હોવું એટલે સામીવાળી વ્યક્તિની સંમતિ કે અસંમતિને માન આપવું, તેની પસંદ-નાપસંદ સમજવી અને તેના દ્રષ્ટિકોણને સમજવો. વિજાતીય વ્યક્તિ આપણી જેમ જ સ્વતંત્ર વિચાર ધરાવતી વ્યક્તિ છે, એ એક શરીર માત્ર નથી. આપણે જેમ પોતાના સ્વતંત્ર વિચારોનો ઉપયોગ કરીને સ્વ-અર્થ અને સ્વ-વૃત્તિ જાળવી રાખીએ છીએ તેમ તે પણ તે કરી જાણે છે. ખાસ તો પુરુષમાં પરિપક્વતા શારીરિક ફેરફારોથી નથી આવતી. સ્ત્રી એ શરીરથી વધારે કંઇક છે, એક સ્વતંત્ર વ્યક્તિ છે, તે સમજવું તે એક પરિપક્વ પુરુષ હોવા માટેની મૂળભૂત શરત હોવી જોઈએ. સ્ત્રીઓને જણસ નહિ પણ માણસ સમજે તે સાચો પુરુષ! 

નવગુજરાત સમય, પાન નં 9, 21 ડીસેમ્બર (રવિવાર) 2014.

Today's article - Woman as a body vs. woman as a person. 

There is an industry of seeing a woman 'only as a body' supported by consumerism of its own kind. Sometimes, adolescents and young men are terribly confused about their sexuality and how to deal with the opposite sex. They are completely surrounded by 'woman=body' or 'women for consumption' kind of messages. However, cheap portrayal of women in various mediums doesn't give anyone licence to molest women on streets. Every man should check for himself of how he is participating in the process of objectification and commodification of a woman's body. 

The patriarchal values in the society end up supporting 'woman=body' kind of portrayals as 'need of a man' while laying down the rules for 'a woman with a good character' - achche ghar ki auratain! Putting restrictions on women's clothing, movements, communication is the most important way of stopping violence against them in a conservative society. Women who follow these rules/restrictions in the name of culture/traditions are further co-opted by patriarchy to prepare the next generation of women following these rules/restrictions. 

Very few films or other mediums portray women as people - that they have their own mind, wishes, desires, fallacies and triumphs. There is a great dearth of self-empowered characters emerging out of patriarchal society. In the mainstream hindi cinema, a few film makers have begin to tell us stories about such characters and their sexual politics. But society at large is infested by 'chikani-chameli-sm'. In such situation, it is important for men to see women as people. People have their own selfish interests and self-less motives at the same time. Seeing a woman as a person should be a fundamental quality of being a man. 

નગર ચરખો: મર્દાનગીની વ્યાખ્યા બદલાવી જોઈએ!

નેશનલ ક્રાઈમ બ્યુરોના આંકડા પ્રમાણે આપણા દેશમાં એક દિવસમાં ૯૨ સ્ત્રીઓ પર બળાત્કાર થાય છે. દેશની રાજધાની દિલ્હીમાં એક દિવસમાં ૪ સ્ત્રીઓ પર બળાત્કાર થાય છે. ૯૪ ટકા કિસ્સાઓમાં બળાત્કારી શોષિત સ્ત્રીને કોઈક રીતે ઓળખતો હોય છે. પોલીસને રીપોર્ટ થતાં બળાત્કારોમાંથી માત્ર ચોથાભાગના કેસોમાં ગુનેગારને સજા ભોગવવાનો ચુકાદો મળે છે. દિલ્હીમાં થયેલા ચકચારી નિર્ભયા બળાત્કારને બે વર્ષ પૂરાં થશે અને આજે પણ આ જ યથાવત પરિસ્થિતિ છે. આપણે ભલે દેશમાં સૌનો વિકાસ થાય તેવી ગમે તેટલી ઈચ્છા રાખીએ પણ પ્રતિદિન ૯૨ બળાત્કારની આપણી દારુણ વાસ્તવિકતા છે.

બળાત્કાર એટલે સ્ત્રી ઉપર હિંસક હૂમલો અને હિંસાનું વિકૃત સ્વરૂપ. બળાત્કારની ઘટના એ વાસનાએ દોરેલી ઘટના કરતાં પુરુષાતનના વિકૃત શક્તિ-પ્રદર્શનની ઘટના વધુ હોય છે. મોટાભાગના બળાત્કારીઓ એવું માનતા હોય છે કે તેઓ કાયદાના ચંગુલથી છટકી જશે અને આ સ્ત્રી શરમની મારી કંઈ કહી શકશે જ નહિ. અને ખરેખર આવું જ થાય છે.બળાત્કારીઓના મનોવલણો દર્શાવે છે કે 'સબક શીખવાડવા' કે 'ઠેકાણે લાવવા' કે 'સ્થાન બતાવવા' વગેરે જેવા કારણ બળાત્કારની જેવી ઘટનાને સુધી પહોંચાડતા હોય છે. વાસના કે લૌલુપતા અને બળાત્કાર સુધી પહોંચવું તેની વચ્ચે બહુ લાંબુ અંતર હોય છે. આ અંતર કપાય છે સ્ત્રીઓ પ્રત્યેના દ્વેષની ભાવના (misogyny) અને પહેલેથી જ સ્ત્રીને ઉપભોગ માત્રનું સાધન કે નીચલી પાયરીનું 'પ્રાણી' માનવાના પિતૃસત્તાક મૂલ્યોના લીધે. તેમાં વળી કાયદા-વ્યવસ્થાના ઠેકાણા ન હોય ત્યારે તો આવા તત્વોને છૂટો દોર મળે છે. 

સ્ત્રીઓ સામે હિંસાએ સ્ત્રીઓનું રોજબરોજના જીવનમાં થતા અપમાનની બીમારીનું લક્ષણ માત્ર છે. સ્ત્રીને દેવી ગણીને પૂજાતા આ દેશમાં સ્ત્રીઓ સામેની હિંસા સર્વત્ર વ્યાપ્ત છે. દહેજના સ્વરૂપ બદલાયા છે પણ વિવિધ પ્રકારની ભેટ-સોગાદોની પ્રથા ચાલુ છે. દહેજ અને તેના વિવિધ સ્વરૂપોનો સીધો સંબંધ છે સ્ત્રી-ભ્રુણ હત્યા જોડે. સ્ત્રી-ભ્રુણ હત્યા અવિકસિત,અભણ, પછાત વિસ્તારો કે જ્ઞાતિઓમાં નથી થતી. એ થાય છે 'સુવિકસિત, સુસંસ્કૃત,વિકસેલા'  શહેરી વિસ્તારોમાં, તે સમાજવિજ્ઞાનની રીતે પૂરવાર થયેલું સત્ય છે. કહેવાતા પછાત, આદિવાસી વિસ્તારોમાં તો સ્ત્રીઓની સંખ્યા પુરુષો જેટલી (અને ક્યારેક વધુ) જોવા મળે છે. તો પછી આપણે કેવા ‘સુધારેલા’ સમાજમાં રહીએ છીએ કે જેમાં જન્મતાં પહેલા,જન્મ્યા પછી, લગ્ન વખતે, નોકરી કરવા જતી વખતે સ્ત્રીઓ પર વિવિધ પ્રકારના હુમલા થતા જ રહે છે?

૯૯ ટકા બળાત્કાર પૂરા કપડાં પહેરેલી સ્ત્રીઓ પર થયા છે. કોઈ મીની-સ્કર્ટ કે સ્પેઘેટી પહેરીને ફરતી સ્ત્રીઓ પર નહિ. એટલે સ્ત્રીએ પહેરેલા કપડાં અને બળાત્કારને સીધો સંબંધ બાંધી શકાતો નથી. જેને જે પહેરવા હોય તે કપડાં પહેરે તેના લીધે કોઈને કોઈના પર હિંસક હુમલો કરવાનું સર્ટીફીકેટ મળી જતું નથી. આ દેશના પુરુષોએ આગળ આવીને કહેવું જોઈએ કે અમે જંગલી જનાવરો નથી કે નબળો શિકાર જોઇને તેની પર તૂટી પડીએ, કે થોડું ખુલ્લું શરીર જોઇને તેની પર તૂટી પડીએ. આ બળાત્કાર વિશેની આખી ચર્ચાને પુરુષકેન્દ્રી બનાવવાની જરૂર છે, તેવું પુરુષોએ જ કહેવું જોઈએ. પુરુષોની માનસિકતા વિષે ચર્ચા થવી જોઈએ. એ જમાનો ગયો કે જ્યારે ઘરમાં માત્ર દીકરીને જ સંસ્કારી વર્તન કરતા શીખવાડતા હતા. દીકરીઓએ જે શીખવા જેવું છે તે શીખી લીધું છે, હવે દીકરાઓને  સ્ત્રીઓને માન આપવાના સંસ્કાર બહુ સચોટ રીતે આપવાનો સમય આવ્યો છે.

એકવીસમી સદીમાં મર્દાનગીની વ્યાખ્યા બદલાવી જોઈએ. આધુનિક સમયની પુરુષો પાસેથી તેમની સામાજિક ભૂમિકાની માંગ હવે અલગ છે.  મર્દાનગી સ્ત્રી-દેહનો સંમતિ વિના ઉપભોગ કરવામાં કે સ્ત્રી-શરીર વિષે ભદ્દી મજાક કર્યા કરવામાં નથી. સાચી મર્દાનગી સૌને સાથે સારી રીતે વર્તવામાં, સ્ત્રી-બાળક-વૃદ્ધોની સંભાળ લેવામાં અને તેમને - તેમની પસંદગીઓને માન આપવામાં છે. જે બીજાની પસંદ-નાપસંદને માન આપે તે જ સાચો પુરુષ કહેવાય. આવી સંવેદના વગરની મર્દાનગી એ વિકૃતિ છે. પુરુષોએ જ આગળ આવીને સ્ત્રીઓને લિંગને આધારિત હિંસા સામે સુરક્ષા આપવાની લાંબી લડતમાં ભાગ લેવો જોઈએ.

નવગુજરાત સમય, પાન નં 9, 14 ડીસેમ્બર (રવિવાર) 2014.

Yesterday's article - Let's change the definition of 'manliness/ mardanagi'! 

Two years after the massive protest in Delhi, rapes/violence against women continue and nothing much has changed on the ground conditions. It is worth saying a few things again and again -

- National Crime Bureau data says 92 women are raped in a day in India. 4 women are raped in Delhi everyday. In 94% rape cases, the rapist is known to the rape victim. Only in about 25% cases the accused are convicted. Many cases of molestations and violence may not be even reported. 

- Rape is a violent, sexual crime. It is not about who is wearing what, who is going out at what time - it is about inflicting violence in a perverted way. Rape is only a symptom of prevalent misogyny and patriarchy in our society. It is a symptom of how men looks at their own manhood and how they see women's position in the social hierarchy. The systems of law and order and perceptions of saftety are built around these assumptions. 

- Lets re-define what is manliness. Being a man could also mean being caring and understanding choices of others. Being a man means not laughing on sexist jokes and not participating in activities which pull other people down - including women. 

- We have taught enough to our daughters and they have learnt perfectly well - not to do this and that. It is time we teach our boys to behave and to respect women - to see them as people. 

નગર ચરખો: આપણે તો રોન્ગ સાઈડમાં ઘુસીને જ મંદિર જઈએ ને!

રોંગ સાઈડમાં ઘુસીને વાહન ચલાવતાં મંદિરે જઈએ તો પાપ લાગે? રોંગ સાઈડમાં ઘૂસીને બાળકોને સ્કૂલે મૂકવા જઈએ તો તેમને વિદ્યા ચઢે? રોંગ સાઈડમાં ઘૂસીને કોઈને હોસ્પિટલ મળવા જઈએ તો પછી પોતાનો ક્યારેક હોસ્પિટલ ભેગા થવાનો વારો આવે કે નહિ? શું ધર્મપાલન કે વિદ્યા-પ્રાપ્તિના માર્ગ રોંગ સાઈડમાં થઇને જ જતો હોય છે? રોંગ સાઈડમાં ઘૂસીને ટ્યુશન જતાં વિદ્યાર્થીઓ મોટા થઈને રોંગ સાઈડમાં ઘૂસીને જ મંદિર-દેરાસર-મસ્જીદ-ચર્ચ જતાં થઇ જશેને! વાહન-ચાલકો પોતાની નાની-નાની સગવડો સાચવવા રોંગસાઈડમાં ઘૂસતા હોય છે. જો રોંગસાઈડમાં ન ઘૂસે તો તેમને કંઇક સો-બસ્સો મીટર જેટલું વધારે વાહન ચલાવીને લઇ જવું પડે. આ કોઈ મોટી તકલીફ નથી, છતાં રોંગસાઈડમાં ઘૂસવાનું જ. 

ટ્રાફિકના કાયદા-નિયમો તોડવા તે માઈક્રો ભ્રષ્ટાચાર છે. દરેક વાહન ચાલક પોતાની જાતને વિકટીમ સમજતો હોય છે. હું બિચારો કે બિચારી શું કરું - આ રોડ બનાવતી વખતે વચ્ચે 'કટ' રાખ્યો જ નથી! તો પછી મારે કાયદો હાથમાં જ લેવો પડે ને. કમનસીબે, આ પ્રકારે કાયદો હાથમાં લેવાની પ્રક્રિયાને સામાજિક સ્માર્ટનેસ સમજવામાં આવે છે. વળી, આ વિકટીમહુડની લાગણી મોંઘા વાહનો ખરીદવાથી બેવડાય છે, જાણે કે કોઈએ મોંઘું વાહન ખરીદીને શહેર પર ઉપકાર કર્યો હોય. કોઈ મસ-મોટું, મોંઘું વાહન ખરીદે એટલે આખા શહેરમાં રસ્તા પર જોઈએ તેટલી જગ્યા, આખી જિંદગી જ્યાં જોઈએ ત્યાં ફ્રી પાર્કિંગ અને ગમે તેમ હોર્ન મારવાનો પરવાનો નથી મળી જતો. વાહન ચાલકોએ આખી પરિસ્થિતિને તાર્કિક રીતે જોવાની બહુ જરૂર છે. 

ઘણાં મુગ્ધજનો એવું માનતા હોય છે કે બાળકોને બાળપણથી જ  ટ્રાફિક નિયમનના પાઠ શીખવાડવા જોઈએ. તે માટે શાળાઓમાં અભિયાન ચલાવવા જોઈએ અને બાળકો માટે 'ટ્રાફિક પાર્ક' બનાવવા જોઈએ. આ બધું ચોક્કસ કરવું જોઈએ પણ એ યાદ રાખીને કે બાળકો ગમે તે શીખતા હોય, તે આખરે તેમનાં માતા-પિતા કે બીજા કુટુંબીજનોને અનુસરે છે. જે માં-બાપ રોંગ સાઈડમાં ઘૂસીને વર્ષો સુધી બાળકોને સ્કૂલે મૂકવા ગયા હોય તેમના બાળકો કઈ રીતે ટ્રાફિકના નિયમોનું પાલન કરી શકશે? જ્યારે આજુબાજુમાં સર્વત્ર પોતાની નાની સગવડ માટે કાયદા તોડવાની પરંપરા હોય ત્યાં નૈતિકતાપૂર્ણ વર્તન કરવાની બધી જ જવાબદારી બાળકોની કેવી રીતે હોઈ શકે? 

કોઈ પણ રોડનું પ્લાનિંગ કે ડીઝાઈન મહાનગરપાલિકા કરે ત્યારે આસપાસના નાગરિકને પૂછીને તેમના સૂચનો લેવાનો કોઈ રીવાજ નથી. આપણે ત્યાં રસ્તાઓનું પ્લાનિંગ કોઈ એન્જીનીયરની મન-મરજી પ્રમાણે થાય છે, જે રસ્તા પર થતી પ્રવૃતિઓ અને આસપાસની જરૂરીયાત ને ધ્યાનમાં રાખ્યા વગર એક જ ડીઝાઈનનો સ્ટેમ્પ દરેક જગ્યાએ મારી દે છે. પછી, ટ્રાફિક પોલીસની જવાબદારી તે સાચી-ખોટી ડીઝાઈન કે પ્લાનિંગ અનુસાર ટ્રાફિકના નિયમોનું પાલન કરાવવાની છે. સતત અને મોટી સંખ્યામાં કાયદાનું ઉલ્લંઘન થતું હોય તો ટ્રાફિક પોલીસ આંખ આડા કાન કરે છે. ક્યારેક તેમની પાસે સ્ટાફ અને સવલતોના પ્રશ્નો હોય છે તો ક્યારેક તેમને આવી સમસ્યાઓના મૂળમાં જવામાં રસ હોતો નથી. પરિણામે 'ચાલતા હૈ'ની સીસ્ટમ ચાલુ રહે છે. રસ્તા પરના ટ્રાફિક પર કોઈનો અંકુશ રહેતો નથી અને પરિણામે આ પરિસ્થિતિ માર્ગ અથડામણમાં પરિણમે છે. 

ભારતમાં વર્ષે સવા લાખ લોકો માર્ગ અથડામણમાં મૃત્યુ પામે છે. આ માનવ-સર્જિત આપત્તિ છે છતાં કોઈના પેટનું પાણી પણ હાલતું નથી. આ સવા લાખમાંથી ત્રીજા ભાગના મૃત્યુ પામનાર મોટર-સાઈકલ કે સ્કૂટર ચલાવનાર હોય છે. આ મૂળ લોકલ ગર્વનન્સનો પ્રશ્ન છે. એક બાજુ જવાબદારી નાગરીકોની છે કે જે કાયદાનું પાલન કરે. બીજી બાજુ જવાબદારી સરકારની છે કે જે તર્ક-સંગત નિયમો અને રસ્તાની ડીઝાઈન બનાવે. જો ટ્રાફિકના કાયદા, નીતિ-નિયમો નાગરિકોની સગવડને સંગત ન હોય તો તે સરકાર - ટ્રાફિક પોલીસ કે મ્યુનીસીપલ કોર્પોરેશન સામે રજૂઆત કરી શકે તે પ્રકારનું પ્લેટફોર્મ સહેલાઇથી મળવું જોઈએ. જો ટ્રાફિક પોલીસની નજર સામે સુવ્યવસ્થિત રીતે કાયદાનું ઉલ્લંઘન થતું હોય તો તેમણે સામે ચાલીને આ વાહનચાલકો સાથે સંવાદ કરવો જોઈએ. નહીતર પછી રસ્તા પર કાયદા ન પાળવાનો કોઈનો સગવડીયો ધર્મ માર્ગ સુરક્ષાની વ્યવવસ્થા પર પ્રશ્નાર્થ ઉભો કર્યા કરશે.

નવગુજરાત સમય, પાન નં 9, 7 ડીસેમ્બર (રવિવાર) 2014.

Is it alright to go to the temple by driving on the wrong side of the road?

How about parents (on motorbikes and cars) dropping kids to school by driving on the wrong side of the road? Lot of people believe that we should teach the kids traffic discipline from their childhood - catch them young! Kids learn more looking at the conduct of their parents then what they learn in the children's traffic parks. How do we expect the kids to follow traffic rules when there is a prevailing culture of casual rule breaking for the sake of little convenience. Unfortunately, this culture of casual rule breaking is considered social smartness in most cases.

The wrongful behaviour on part of the the motor vehicle drivers also emerge from their own imagination of seeing themselves as 'victims' - 'what do I do when there is no provision for my convenience!' When someone buys an expensive, big vehicle the feeling of victimhood doubles up, as if buying an expensive vehicle is a licence to ask for more road space, free parking space and honking unnecessarily. More powerful vehicles (and people) have bigger feeling of victimhood and wishes to discipline the others.

The wrongful behaviour of drivers often emanates from illogical traffic rules and incompetent roadway design. Road designs are often typical stamps replicated across the city instead of the design being based on on-going activities or adjoining land-use. Traffic police with their limited resources overlook the mass subversion of traffic rules - sometimes, they facilitate the subversion actively. Combination of these factors result in unsafe roads. 1.25 lakh Indians die in road traffic related crashes. If we are serious about reducing road fatalities then we will have to work on these three factors infrastructure, rules and behaviour simultaneously.