મૂર્ખામીનો યુગ (the age of stupid)

 ઇતિહાસમાં એક એવો સમય હતો કે જ્યારે સૂર્યમંડળના એક ગ્રહ પરની એક પ્રજાતિ પર મોટો ખતરો તોળાઈ રહ્યો હતો અને આ વિનાશક ખતરાની ચેતવણીઓ વારંવાર વિવિધ સ્વરૂપોમાં મળતી રહેતી હતી. આ ખતરાને ખાળવા માટેના યંત્રો પણ હતા અને ખતરાને સમજવાનું જ્ઞાન-વિજ્ઞાન પણ. છતાંય મોટાભાગનાં સભ્યોને આવી ચેતવણીઓથી વિમુખ થવાનું વ્યાજબી લાગ્યું. વિનાશની ચેતવણી આપતી લઘુમતીને ભેજાગેપ ગણી લેવામાં આવી. કેટલાકે પોતાના ટૂંકા ગાળાના ફાયદા માટે કે સત્તા ટકાવી રાખવા જૂઠાણાં ચલાવ્યા કે 'બધું બરાબર છે અને કોઈ વિનાશ થવાનો નથી'. કેટલાય સભ્યો 'શતરંજ કે ખિલાડી'માં આગળ ધપતા અંગ્રેજી શાસનની સામે દ્રોહ કરવાને બદલે રાગ-રંગમાં ડૂબેલા ઉમરાવોની જેમ પોતાના રોજબરોજનાં જીવનના રાગ-રંગમાં ડૂબેલા રહ્યા. કેટલાક અંદર-અંદર લડતા રહી ગયા. કેટલાક ભગવાનને ભરોસે બેસી રહ્યા તો કોઈને એવું લાગ્યું કે કૈંક નવું શોધાશે અને બધું બચાવી લેવામાં આવશે. આખરે, ધીમી અને પીડાજનક રીતે વિનાશ થતો ચાલ્યો અને બધું ડૂબી ગયું. વિનાશ બાદ આ પ્રજાતિના બાકી બચેલા થોડા-ઘણા સભ્યોએ આ સતત ભૂલોથી ભરેલા સમયને નામ આપ્યું, મૂર્ખામીનો યુગ (the Age of Stupid). આ ગ્રહ હતો પૃથ્વી અને પ્રજાતિ હતી માનવજાત અને વિનાશક ખતરાનું નામ હતું, ક્લાઈમેટ ચેન્જ ઉર્ફ ગ્લોબલ વાર્મિંગ ઉર્ફ પર્યાવરણનું નિકંદન. 

આ વાત છે 'The Age of Stupid (2009)' નામની દસ્તાવેજી ફિલ્મની, જે બિલકુલ જોવા જેવી ફિલ્મ છે. અહીં જેને 'મૂર્ખામીનો યુગ' કહેવાય છે, તે ૧૯૮૦ થી અત્યાર સુધીનો સાંપ્રત સમય (અને કદાચ તેથી વધુ). એક રીતે જુવો તો ઈસપની બોધકથાઓ કે પંચતંત્રની વાર્તાઓ પ્રકારનો સીધો-સાદો 'પ્લોટ' છે. પણ પંચતંત્રની સાદી વાતો અમલમાં મૂકવી બહુ અઘરી હોય છે અને તે પણ સાર્વત્રિક રીતે તો ખાસ. ૧૯૯૨ના રિયો શહેરના ડીકલેરેશનથી શરૂ થયેલી વાત ૧૯૯૬ના ક્યોટો શહેરના પ્રોટોકલ સુધી પહોંચે છે, જો કે તે પ્રમાણે પ્રદુષણ ઘટાડવાની જગત-જમાદર અમેરિકા ના પાડે છે. તે પછીથી છેલ્લા બે-ત્રણ વર્ષની વાત કરીએ તો કોપનહેગન, કોકૂન, ડર્બન શહેરોમાં વાતચીતોનો દૌર ક્યારેક વિકસિત દેશો તો ક્યારેક વિકાસશીલ દેશોને વાંધા-વચકા પડવાથી અટકે છે. હજી સુધી ઓછા-કાર્બન વપરાશવાળી ગ્રીન અર્થવ્યવસ્થા ઉભી કરવાની વાત પર સર્વસંમતિ સાધી શકાઈ નથી. જંગલો કપાઈ રહ્યા છે, પેટાળો ખોદાઈ રહ્યા છે, હિમશીલાઓ પીગળી રહી છે, જરૂર કરતા વધારેનો ઉપયોગ કરવાની ગેરવ્યાજબી પધ્ધત્તિઓ સર્વસામાન્ય બનતી જાય છે, ક્રૂડ ઓઇલના ઉપયોગ આધારિત અર્થવ્યવસ્થાઓ અને શહેરો વિકસી રહ્યા છે. એવું બની શકે કે આવનારી પેઢી આપણા આજના સમયને 'મૂર્ખામીનો યુગ' કહે. મુખ્ય કારણ એ જ કે સાધન-વ્યવસ્થા, વૈજ્ઞાનિક જ્ઞાન હોવા છતાં અને નવી ટેકનોલોજી વિકસાવવાનો સમય હોવા છતાં એ લોકો (એટલે કે આપણે) કંઈ અસરકારક કરી શક્યા નહિ.

આ ફિલ્મમાં ઈ.સ. ૨૦૫૫માં એક વ્યક્તિ થોડી-ઘણી બચી ગયેલી દુનિયાના માનવઈતિહાસના મ્યુઝીયમમાં બેઠા-બેઠા ડીજીટલ આર્કાઈવમાંથી ૧૯૯૦થી ૨૦૦૯ સુધીની ઘટનાઓ નિહાળી રહ્યો છે અને 'મુર્ખામીના યુગ'ની વિવિધ વાર્તાઓને એક તાંતણે જોડી રહ્યો છે. દક્ષીણ ઈંગ્લેન્ડમાં વિન્ડ ટર્બાઈનનો કન્સલ્ટન્ટ, નાઈજીરિયામાં ડોક્ટર બનવા માંગતી યુવતી, જોર્ડનમાં રહેતા ઈરાકી શરણાર્થી પરિવારના પિતા ગુમાવી ચુકેલા બાળકો, ભારતમાં લો-કોસ્ટ એરલાઈન શરુ કરનાર (અને તે દ્વારા ગરીબી હટાવોની વાતો કરનાર) એક બીઝનેસમેન, પીગળતી જતી હિમશીલાઓનો વચ્ચે ફ્રાંસના પર્વતીય વિસ્તારમાં રહેતા પરિવાર, અમેરિકામાં ઓઈલ કૂવામાં કામ કરીને નિવૃત્ત થનાર કર્મચારી વગેરે જેવા વાસ્તવિક જીવનના પાત્રો આ ફિલ્મના હિરોઈન-હીરો છે. ઈંગ્લેન્ડના ગ્રામીણ વિસ્તારમાં સ્થાનિક લોકો પવનચક્કીનો (wind turbine) વિરોધ એટલા માટે કરે છે કે તેને કારણે ગ્રામ્યજગતનો કુદરતી દેખાવ બગડી જશે. નાઈજીરિયામાંથી શેલ કંપની ઢગલાબંધ ક્રુડ ઓઈલ અંકે કરીને દર સેકન્ડે ચારસો પાઉન્ડનો નફો અંકે કરે છે, પણ નાઈજીરીયાના ગામડાઓમાં ચોખ્ખા પાણી, વીજળીની કોઈ સુવિધા નથી અને દારુણ ગરીબી છે. ઈરાકી બાળકો જોર્ડનમાં અમેરિકન બ્રાંડના સેકંડ હેન્ડ જૂતા વેચીને એક દિવસ ઈરાક પાછા જવાનું અને અલ-જઝીરાના ન્યુઝ એન્કર બનવાના સ્વપ્નાં સેવે છે. ભારતમાં જેહ વાડિયા નામનો મૂડીપતિ 'ગો એર' નામની એરલાઈન શરુ કરીને રેલ્વે સાથે સ્પર્ધા કરવાની મોટી વાતો કરે છે. ફ્રાન્સના પર્વતીય વિસ્તારમાં હિમશીલાઓ પીગળવાને લીધે એક કુટુંબની જીવનચર્યા બદલાઈ જાય છે. અમેરિકામાં ઓઈલ કુવાનો ભૂતપૂર્વ કર્મચારી હવામાનના બદલાવના લીધે વારંવાર આવતાં વાવાઝોડામાંના એકમાં (કેટરીના) ફસાયેલા લગભગ સોએક લોકોના જાન એકલા હાથે બચાવે છે.  ટૂંકમાં, કુદરતી સંપત્તિ અને કાર્બન ધુમાડા માટે સૌથી વધુ જવાબદાર ક્રુડ ઓઈલની આસપાસના આ બધા ખેલ છે, જેમાં કોઈ ખેલાડી છે, કોઈ મૂક પ્રેક્ષક અને કોઈ આપત્તિનો ભોગ બનનાર. બધા એક તાંતણે બંધાયેલા છે, જો એ તાંતણો જોઈ શકો તો. 

વાત અહીં કુદરતી સંપત્તિના બેજવાદાર ઉપભોગ અને તેના લીધે આવતી આફતો તેમજ તેના પરિણામે હાંસિયામાં ધકેલાઈ જતા માનવ સમાજના અમુક પાત્રોની છે. અહીં ડૂમ્સ-ડે એટલેકે સર્વ-વિનાશ કે કયામતની ભવિષ્યવાણી કરીને ગભરાટ ફેલાવાનો કોઈ આશય નથી. આ ફિલ્મમાં ઉપયોગમાં લેવામાં આવેલી ઘટનાઓ, વ્યક્તિઓ, સમાચારો વગેરે બિલકુલ વાસ્તવિક છે કે જેમને ભવિષ્યના પરિપેક્ષમાં મૂકવામાં આવ્યા છે. એટલે આખી વાતને 'પૃથ્વી ખતરેમેં હૈ' પ્રકારના આત્યંકિત ભાવથી જોવાની જરૂર નથી. ફિલ્મનો પહેલો સંદેશ આપણા અત્યારના સમયને 'મૂર્ખામીનો યુગ' કહેવો તે છે. આ એક મહેણું છે જે આપણે ભાંગી શકીએ કે નહિ તે સમય જ કહેશે. અહીં મૂકવામાં આવેલી બધી જ ઘટનાઓ જ્ઞાત છે, જાહેર છે અને તેમના પર ચર્ચાઓ ચાલી રહી છે. વૈજ્ઞાનિકો, ટેકનીકલ નિષ્ણાતો, સંશોધકો અને શિક્ષણ જગતમાં 'હવામાનમાં બદલાવ (ક્લાઈમેટ ચેન્જ)નું કારણ માનવ દખલ છે' તે અંગે વ્યાપક સર્વ-સંમતિ છે. રાજકીય વર્તુળો અને સરકારોમાં આ બાબતે વ્યાપક સર્વ-સંમતિ તો છે પણ તે અંગે શું કરવું તે બાબતમાં વિરોધાભાસી મંતવ્યો છે. ટૂંકમાં, પૃથ્વીને પ્રદૂષિત કરવાનો હક કોને વધારે-ઓછો છે તે અંગેની ભાંજગડ.

જો દુનિયાના બધા લોકો યુરોપિયન કે જાપાનીઝ પ્રજા જેટલી કુદરતી સાધન-સંપત્તિ વાપરે તો પૃથ્વી જેવા બીજા બે ગ્રહો તાત્કાલિક જોઈએ. જો દુનિયાના બધા લોકો અમેરિકન, કેનેડીયન કે ઓસ્ટ્રેલીયન પ્રજા જેટલી કુદરતી સાધન-સંપત્તિ વાપરે તો પૃથ્વી જેવા પાંચ ગ્રહ તાત્કાલિક જોઈએ. આપણી પાસે તત્કાલીકમાં કમનસીબે એક જ ગ્રહ છે. ભારત અને આફ્રિકાની સરેરાશ પ્રમાણે કામ કરીએ તો પૃથ્વી ટકી શકે. ભારતમાં વ્યક્તિદીઠ વાર્ષિક કાર્બન ડાયોક્સાઈડનું ઉત્સર્જન લગભગ ૧.૨ થી ૧.૫ મેટ્રિક ટન જેટલું થાય છે. અમેરિકા-ઓસ્ટ્રેલિયામાં આ આંકડો ૧૭ થી ૨૦ મેટ્રિક ટન અને યુરોપના દેશોમાં આ આંકડો ૮ થી ૧૦ મેટ્રિક ટન છે. વિકાસશીલ દેશોમાં ઔધ્યોગીકરણની પ્રક્રિયા ચાલુ હોવાને લીધે આ આંકડો વધતો રહે છે, જ્યારે વિકસિત દેશો આ આંકડો ઘટાડવાના અનેક ઉપાયો ચાલી રહ્યા છે. અમેરીકામાં આ ઉપાયો બહુ લોકપ્રિય નથી પણ યુરોપમાં ક્લાઈમેટ ચેન્જ વિષે જાગૃતતા વધુ છે.

વ્યક્તિ દીઠ ગણતરી થાય છે ત્યારે ભારતની ગરીબ પ્રજા કે જેમની પાસે કોઈપણ પ્રકારનું ઇંધણ કે વીજળી વાપરવા માટે સાધનો નથી તે ભારતના મધ્યમ અને ઉચ્ચ-મધ્યમ વર્ગની સરેરાશ બહુ જ ઓછી કરે છે. બાકી ગણતરી માંડવા બેસો તો ભારતના ઉચ્ચ-મધ્યમ વર્ગ અને યુરોપના મધ્યમ વર્ગમાં ઘરદીઠ કાર્બન ઉત્સર્જનની ગણતરી સરખી જ હશે. એવું બની શકે કે ભવિષ્યમાં કાર્બન ટ્રેડીંગની નવી પધ્ધતિ આવી શકે છે જેમાં ઘરદીઠ કાર્બન ઉત્સર્જનથી વધારે ઉત્સર્જન થાય તેવી પ્રવુત્તિ માટે (જેમાં કે વર્ષ દરમ્યાન બેથી વધારે વિમાન પ્રવાસ) ટેક્સ ભરવો પડે કે તેના ભાડામાં જબરદસ્ત વધારો જોવા મળે. જો કે આવું તો ઘણું બધું થવાનું જ છે કારણકે સમગ્ર માનવજાતને સ્ટુપીડ સાબિત નહિ કરવા માટેનું વિચારનારા સ્માર્ટ લોકો દુનિયામાં હશે જ, છે જ.

એક વ્યક્તિ તરીકે આપણે સરકારો જેવા બેજવાબદાર બનવાની જરૂર નથી. ક્લાઈમેટ ચેન્જ એટલે કે હવામાનમાં બદલાવના મોસમમાં આપણે એક વ્યક્તિ તરીકે શું કરી શકીએ તેના નુસખાઓની એક સૂચી મૂકવાનું મન થાય છે. આ નુસખાઓ આમ-તેમથી વાંચીને ભેગા કરેલા છે, એટલે તેનો કોઈ એક મૂળ સ્ત્રોત નથી. પણ વિવિધ વેબસાઈટ પરથી ઘણા ઉત્તમ સૂચનો મળેલા છે. વાત કરવાની શૈલી ઉપદેશાત્મક છે (આમ કરોને, તેમ કરો) પણ તેને સૂચન જ ગણવા. નીચે પ્રમાણેના ઉપાયો અજમાવી શકાય -

1. જાત જરા ઢંઢોળો જદુપતિ - કવિમિત્ર પંચમ શુક્લાની કવિતા પરથી ઉધાર લીધેલ આ શીર્ષક એમ કહે છે કે પર્યાવરણના મુદ્દે પહેલા તો જાતને ઢંઢોળીને સક્રિય બનો. શરૂઆતમાં વૈચારિક રીતે પણ સક્રિય બની શકાય. ખાંખાખોળા કરીને આખી વાતનો મુદ્દો સમજો, ચર્ચા કરો, બીજાને જોતરો અને ખુદ શું કરી શકાય તે કરવા સક્રિય બનો. 
2. જે ખાડો ખોદ્યો છે તે માપો - ખાડો ખોદે તે પડે પણ અહીં તો આપણે ખોદેલા ખાડામાં આવતી પેઢીઓ પડવાની છે. એટલે પહેલી શરૂઆત તો આપનો ખાડો કેટલો ઊંડો છે તે સમજવાથી કરી શકાય. ભારતીય જીવનધોરણ મુજબ ઘરદીઠ કાર્બન ઉત્સર્જન ગણવાનું કેલ્ક્યુલેટર આ રહ્યું.  થોડું મગજ કસી, સમય આપીને ગણો કે આપનો ખાડો કેટલો ઊંડો છે જે આવનારી પેઢીએ ભરવાનો છે અને તેમાંથી કેટલા કાર્બન ઉત્સર્જનની બચત આપે ભવિષ્યમાં કરાવી જોઈએ.
3. વાહનથી ચાલન - ચાલી શકો ત્યાં ચાલી નાખો, એકલા હોવ તો સાઈકલ વાપરો, બેકલા હોવ તો બાઈક, ત્રણ જણાં માટે રીક્ષા ઉત્તમ, ચાર જણાંની નાની કાર, છ જણાની મોટી કાર. ઓછી એવરેજ આપતા વાહનો મ્યુઝીયમમાં જ રાખો. વાહનોનો મોહ છોડીને ચાલવાનો મોહ રાખો. વિમાન મુસાફરી પર નિયંત્રણ કરોને ટ્રેનનો વપરાશ વધારો. તમારા બોસને કહો કે પબ્લિક ટ્રાન્સપોર્ટ વાપરનારાને બોનસ આપે અને બોસ હોવ તો બોનસ આપો. કાર શેર કરો. લાંબી મુસાફરી પર અંગત વાહનમાં જતા હોવ તો આસપાસ પૃચ્છા કરીને કોઈને લીફ્ટ આપો. ચાલવાલાયક ફૂટપાથ, તમારા ઘરની નજીક બાગ-બગીચા માટે કેમ્પેન કરો. સ્થાનિક ચૂંટણીમાં સારું પબ્લિક ટ્રાન્સપોર્ટ બનાવવાની અને તમારા ઘરની આસપાસ બગીચો બનાવી આપનાર પક્ષને જ મત આપો.
4. મોસમને અનુરૂપ જીવો - વડવાઓ કહી ગયા છે કે ઋતુ પ્રમાણે કપડા અને ખાનપાન રાખશો તો ચોમાસામાં કોલ્ડ-સ્ટોરેજ વાળી કેરી નહિ ખાવી પડે અને ઉનાળાની સાંજે એ.સી. ચાલુ નહિ રાખવું પડે. સદરો અને સુતરાઉ સાડી જેવા કુદરતી એ.સી. પહેરીને ચાલે ત્યાં સુધી કૃત્રિમ એ.સી. નહિ વાપરો. હવાદાર ઘર પર પસંદગી ઉતારો, તો વીજળીનું બીલ બચશે. શિયાળામાં તડકો અને આખું વર્ષ હવા આવે તે ઘરમાં ફાલતું વીજળીનો વ્યય થતો નથી. વીજળી બચાવો. બાળકોને બચતનું મહત્વ સમજાવો.
5. પહેલા લોકલ પછી ગ્લોબલ - સ્થાનિક રીતે મળતું કરિયાણું, શાક-ભાજી અને બીજો સર-સામાન વાપરો. સ્થાનિક ચીઝ મળતી હોય સ્વીસનો આગ્રહ છોડો. વલસાડની કેરી મળે તો રત્નાગીરી સુધી લાંબા ન થાઓ. અંબાજીનો માર્બલ ચાલે તો ઈટાલીથી ન મંગાવો. અમેરિકામાં વાવેલા ઘઉં અને ફ્રાન્સમાં વાવેલી લેટસથી બનતા બર્ગરની જગ્યાએ સ્થાનિક કંપનીનું બર્ગર ખાવો કે પછી દાબેલી. બની શકે તો નાનો બગીચો બનાવીને શાક-ભાજી જાતે વાવો. બાલ્કની જેવી થોડી જગ્યા હોય તો ફૂલો વાવો અને ઘરને લીલુંછમ બનાવો. સંતોષી જીવન જીવો, બજારમાં મળતી દરેક વસ્તુ ખરીદવાનો આગ્રહ નહિ રાખો. ખાધા પછી ખરીદી કરવા જાઓ, જો જો ચોક્કસ ઓછું ખરીદશો. ડિપ્રેસ હોવ તો મિત્રોને મળો, પોતાના માટે એક સુંદર પણ કામ વગરની વસ્તુની ખરીદી કરવા ન નીકળી પાડો.
6. ગ્રીન ટેકનોલોજીને અપનાવો - બની શકે ત્યાં પવન ઉર્જા, સૌર ઉર્જાનો ઉપયોગ કરો. આ ટેકનોલોજી પણ વધુ વ્યાપ્ત અને સસ્તી થશે જ. તેનો શરૂઆતી ઉપયોગ તો શરુ કરો. વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ કરો. બગીચામાં કે કાર-બાઈક ધોવામાં ચોખ્ખું પીવાલાયક પાણી ન વાપરો. પોતું મારી શકાય તે ધોવા માંડી પાડો નહિ અને ધોઈ શકાય ત્યાં પાણી ઢોળી-ઢોળીને બગાડો નહિ. નળ ટપકતો હોય તો પ્લમ્બર બોલાવો અને પાણી બચાવો.
7. રી-યુઝ અને રી-સાઈકલ - સાડીમાંથી ગોદડી, શર્ટમાંથી થેલી બનાવો અને વટથી વાપરો. સવારની રોટલીનો સાંજે વઘાર, ગોટલામાંથી ફજેતો વગેરે જેવા રી-યુઝથી માંડીને ઇલેક્ટ્રોનીક્સ રી-સાઈકલ કરવાનો આગ્રહ રાખો. 'યુઝ એન્ડ થ્રો'ની પોલીસીવાળી કંપનીને ફેંકો. 

આમાંથી કેટલાય કરવા જેવા કામ સર્વવ્યાપ્ત રીતે સામાન્ય બુદ્ધિથી કરવામાં આવતા હતા, જે ધીરે ધીરે વિસરાઈ રહ્યા છે. કોઈપણ વસ્તુના વ્યાજબી વપરાશનું ડાહપણ હજી સુધી ઘણું બધું પ્રવર્તમાન છે, આ ડાહપણ બચાવવું અને તે પ્રમાણે વર્તવું, તે સંસ્કૃતિ, ધર્મ, પરંપરા વગેરે બચાવવા કરતા વધુ સાર્થક કામ છે. હું અંગત રીતે કોઈ એવો દાવો નથી કરતો કે ઉપરના સાતેય મુદ્દા પ્રમાણે હું પોતે કામ કરી શક્યો છું. હા, એટલું કહી શકું કે પ્રયત્ન ચોક્કસ કરી રહ્યો છું. મને ખબર છે કે એમ કરવાથી ક્લાઈમેટ ચેન્જ થાય કે ન થાય મારા જીવનની ગુણવત્તા સાચી દિશામાં ચેન્જ જરૂર થશે અને આવનારી પેઢી 'મૂર્ખામીના યુગ'માં મૂર્ખામીનો પ્રતિકાર કરતા લોકોની યાદીમાં એક નામ વધુ ઉમેરશે.